در این فصل که اهمیت بسیار زیادی دارد ، تعریف ، تاریخچه و انواع کاغذ ، همراه با تجربیات طولانی استاد راهپیما در ساخت ، تهیه و پژوهش آن ، ارائه و در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت

تعریف کاغذ

کاغذ ، نوعی بافته گیاهی است ، ورقه ای نازک که از خمیر های مواد گیاهی مانند پوست درخت ، پنبه ، کتان ت پارچه ساخته می شود و غالبا برای نوشتن به کار می رود

واژه کاغذ

کاغذ ، کلمه ای فارسی است ، در تداول عمومی ، کاغذ ( به فتح عین ) و گاهی در برخی از لهجه ها کاغذ ب( به کسر عین ) تلفظ می شود ، در متون قدیمی این واژه را کاغد ( به دال ) می نوشتند

در شعر کهن فارسی ، به ویژه در میان شاعران غزنه ، میان دال و ذال فرق نمی گذارند و نیز در نظم و نثر متاخران ، گاه کاغد به جهت ساختن قافیه با کلماتی که به دال ختم می شود ، به کار رفته است

چنان که مسعود سعد سلمان می گوید :

آن زاغ نگر که بر هوا می کاغد                  یک نیمه از آن مداد و نیمی کاغد

گر هر دوام امروز نخواهی بخشید           شیرینی ام امروز ده و دی کاغد

این کاربرد نشان از آن دارد که نمی توان آن را معرب کاغذ دانست ؛ زیرا شاعران و اهل زبان در غزنه ، میان دال و ذال فرق نمی گذاشتند و همچنین در بیت مسعود سعد ( از کاغیدن به معنای نالیدن و بانگ دادن ) با کاغد ( کاغذ ) قافیه شده و می توان گفت که شاعر به صورت معرب کاغذ توجه نداشته است

اما کاربرد کاغد در نگارش های نویسندگان عصر صفوی و قاجار و نیز در میان فارسی نویسان آسیای صغیر و شبه قاره ، نشان می دهد که فارسی زبانان دوره های مذکور ، به شکل معرب کاغذ نظر داشته اند

البته در لغت نامه های عربی هر دوشکل کاغذ و کاغد استعمال شده است

و جمع آن ( کواغیه ) یا ( کواغد ) است

در راه یافتن واژه کاغذ به زبان فارسی اختلاف نظر وجود دارد ، کلمان هوار و آدولف گروهمان در دانشنامه اسلامی نوشته اند کاغذ از واژه فارسی کاغج آمده است

اما بره تهولد لاوفر به نقل از فریدریس هیرس محتمل می داند که واژه عربی کاغد از واژه کاغذ فارسی مشتق گردیده که بدون سخت گیری خود آن نیز ماخوذ از لفظ چینی است

در زبان عربی ، برای کاغذ کلمه ( قرطاس ) را به کار می برند که گاهی در فارسی نیز دیده می شود

 

تاریخچه کاغذ

لزوم ثبت ،  نگاهداری و انتقال افکار ، اندیشه ها ، دانسته ها و ارتباط با هم نوع ، از ابتدای تاریخ ، انسان را وا داشت تا هر راهی که می توانست بیازماید

کنده کاری روی دیواره غارها ، از جمله غار لاسکو ، با  ابزار های ابتدایی ، یکی از این تلاش ها بوده که آثار آن بعد از هزاران سال برای ما به یادگار مانده است

کاغذ به عنوان یکی از مهم ترین اختراعات بشر تا به امروز ، اقری شگرف بر توسعه تمدن و فرهنگ بشری داشته است و اهمیت کاغذ و فراورده های آن در زندگی نوین برهمگان آشار است

پیش از اختراع کاغذ ، ملل و اقوام مختلف به نوشتن یا نقاشی کردن بر لوحه های گلی ، سنگ ، پوست درختان ، پوست حیوانات ، استخوان و غیره روی نهادند

لوح های گلی

لوح های گلی در منطقه بین النهرین ، به عنوان یک رسانه نوشتاری و دیداری به ویژه برای نوشتن به خط میخی مورد استفاده قرار می گرفت

استفاده از این روش به 3500 سال قبل از میلاد بر می گردد ، ابتدا سومریان وبا گذشت زمان بابلی ها و آشوری ها ، آم را به کار گرفتند

این لوح ها ، با استفاده از خاک رس و آب ساخته می شدند و پیش از خشک شدن ، با استفاده از ابزارهای نوک تیز بر روی آن ها نوشته می شد و سپس لوح ها در آفتاب خشک می شدند

لوح های گلی به دست امده از تمدن بین النهرین حاکی از رواج این ابزار رسانه ای برای نوشتن و نگارش در این تمدن کهن به شمار می رود

پوست حیوانات

از دیگر موادی که به طور گسترده برای نوشتن در طول قرون متمادی به کار گرفته می شد ، پوست حیوانات بود

ماده اصلی پوست ( کاغذ چرمی یا پارشمنت ) از حیواناتی همچون گاو ، گوسفند ، بز ، آهو و در موارد محدودی الاغ و استر است و ترجیحا از حیوانات کم سن و سال برای این منظور استفاده می شده است

( کلمه پارشمنت از کلمه یونانی و کلمه لاتین ، استخراج شده است و ازن نام از برغمه یا برگاما ( شهری در یونان ) گرفته

از جمله مزایای نوشتن بر روی پوست می توان به استحکام و ماندگاری بالای آن ، امکان نوشتن بر هر دو طرف ورق پوست ، جلوه بصری و نمایانی بهتر مرکب بر روی آن اشاره نمود

البته ساخت آن گران بوده است ، زیر علاوه بر زحمت آماده ساختن پوست ، می بایست یک حیوان را نیز به خاطر آن از پای در می آوردند

طبق نقل قول گایوس پلینیوس ؛ فیلسوف و نویسنده رومی ( 23- 79 میلادی ) با ظهور تمدن فرهنگی در آسیای صغیر ، پس از وفات اسکندر مقدونی ( 323 قبل از میلاد ) که با تمدن موجود ردر مصر ، عراق و سوریه ، قابل رقابت بود ، کتابخانه هایی همانند کتابخانه قدیمی اسکندریه ( که آن را اسکندر مقدونی در قرن 4 قبل از میلاد تاسیس کرده بود ) شکل گرفت

بطلمیوسیان نام سلسله ای از یونانیان که  ( سیصد سال بر مصر باستان فرمانروایی کردند ) از جهت فرهنگی و تمدن کهن خویش احساس خطر کردند و بدین جهت پادشاه بطلمیوس پنجم حکم لغو صادرات پاپیروس از مصر به منطقه آسیای صغیر را صادر کرد تا روند رشد کتابخانه جدید در قلمرو برگاما متوقف گردد

مهم ترین مراکز تولید پوست در ادوار اسلامی عبارت بودند از حراسان بزرگ ، ماورالنهار و شهرهای بزرگ آن دیار نظیر طوس ، بخارا ، نیشابور ، مرو و سایر شهرهای شرقی ایران که از مراکز عمده پرورش گوسفند و دام به شمار می رفت ؛ البته در مواردی از پوست آهو ، گوزن وحیوانات شکاری نیز استفاده می شده است

و حتی تا قرون اخیر به جهت ماندگاری بیشتر ، مصحف های خطی را بر روی آن می نوشته اند

از ان طرف ( امینز دوم ) پادشاه وقت برگاما که از سردمداران گسترش و توسعه کتابخانه برگاما بود ، مردم را به ابتکار در به کارگیری ماده ای جدید برای نوشتن به جای ورق پاپیروس تشویق کرد

آن ها پس از مدتی توانستند ماده جدیدی را برای نوشتن به کار گیرند که همان پوست ( کاغذ چرمی ) بود و اگر چه این اختراع نبود چرا که نوشتن بر روی پوست از زمان های قبل رایج بود

لیکن تا آن زمان به جهت سختی نوشتن بر روی پوست به طور محدودی استفاده می شد

نوشتن بر روی پوست حیوانات پیشینه طولانی دارد و به احتمال زیاد حدود 2700 سال قبل از میلاد اختراع شده است و قدیمی ترین یافته های پوست از مصر باستان مربوط به آن دوران است

صنعت تولید پوست با ظهور اسلام نیز گسترش  یافت ، و قرآن های نفیسی به کوفی بر روی پوست کتابت شد و هم چنین علاوه بر کتابت قرآن کریم با راه افتادن نهضت انتقال و ترجمه متون قدیمی همچون یونانی  به عربی در عباسی ها استفاده از پوست در میان مسلمانان رواج یافت

پاپیروس

مردم مصر باستان نزدیک به 3000 سال پیش از میلاد ، سطح صاف و انعطاف پذیری را ساختند که قابلیت حفظ مرکب بر روی خود دا داشت

آن ها اولین کسانی بودند که از گیاه پاپیروس به عنوان یک ماده نوشتنی استفاده و کاغذی ساختند که به همان نام پاپیروس  مشهور شد

پاپیروس ، گیاه آبزی علف مانندی است که ساقه سه وجهی دارد و طول آن به حدود 5 متر می رسد و روزگاری به راوانی در دلتای رودخانه نیل در مصر می روئید

به نقل از پلینی بزرگ و دیگر مورخین معروف روم باستان در جات مختلفی از انواع پاپیوس ( بردی ) وجود داشته است

که نام هر یک بر اساس کیفیت ، استحکام و اندازه و سفیدی آن ها بوده است

ساقه پاپیروس را به وسیله یک قلم نوک تیز به چندین رشته نازک و پهن تقسیم می کردند

بهترین کیفیت ( درجه یک ) از مغز ساقه این گیاه بلند قامت حاصل می شد و به همین گونه تقسیم بندی انجام می تا برسد به رشته های کناری ، هیارتیکا نامی بود که در عهد باستان به آن داده بودند و مختصر نوشتن کتابهای مقدس بود

البته در زمان های بعد نام آن به آگوستا تغییر پیدا کرد

به همین ترتیب از رشته های دیگر ، کاغذ های پست تری درست می شد تا به رشته ای ( درجه هشتم ) می رسید که برای بسته بندی کاغذهای دیگر به کار می رفت

سرانجام به پوست بردی می رسید که مانند خیزران جهت ریسمان به کار گرفته می شد

پاپیروس در حیات اقتصادی مصری ها نقش مهمی ایفا می کرد و هر سال مقدار کثیری اوراق پاپیروس از سرزمین مصر

به سایر ممالک به ویژه روم صادر می شد

از این رو فناوری تولید آن هم به شکل یک راز حفظ می شد

روش ساخت کاغذ چنان به عنوان یک راز بود که مصریان که عادت به نوشتن همه چیز داشتند ، هیچ گزارشی

مکتوب از فرایند ساخت آن بر جایی ننهادند

در باب چگونگی ساخت آنه ا ، چند تن از محققین ، از جمله آلفرد بتلر و پلینی بزرگ ، مطالعات گسترده ای را انجام داده اند

به طور خلاصه مراحل تولید همه انواع کاغذهای پاپیروس به شرح زیر بوده است

چیدن ساقه های گیاه پاپیروس

تقسیم ساقه از مغز داخلی آن به چندین رشته نازک

خواباندن رشته ها در آب نیل ( به مدت حداقل سه روز )

بریدن رشته هها به اندازه های مختلف و نهادن آن ها به شکل افقی بر روی صفحه پارچه ای و قرار دادن سایر رشته ها به صورت عمودی به گونه ای که یک چارچوب تشکیل شود و نهادن یک صفحه پارچه ای دیگر روی همه این مجموعه ها

قرار دادن صفحه زیر فشار

به دست آمدن کاغذ یکپارچه به واسطه فشردن شدید رشته ها

لازم به یاد آوری است ، بسیاری از منابع قدیم از پاپیروس مصری به قرطاس مصری نام بررده اند

ابوریحان بیرونی ( درگذشت 440 قمری ) از ورق پاپیروس مصری نام برده و گفته است ( قرطاس در مصر رواج داشته و از مغز پاپیروس با تراشیدن اطراف آن ) ساخته می شده است و کتابهای خلف تا نزدیک زمان ما با همین قرطاس تهیه شده

 

پوست چوب و برگ درختان

کتابت بر روی پوست چوب و برگ درختان ، پیشینه کهن سالی دارد و همواره مرد توجه مردمان تمدن های باستان به ویژه در آسیای شرقی بوده است

بامبو

استفاده از بامبو به عنوان یک ماده برای کتابت به حدود قرن 15 تا 17 قبل ازمیلاد بر می گردد

بامبو ، گیاهی است چند ساله از تیره گندمیان و عموما مربوط به ناحیه جنوب شرقی آسیا و خاور دور

بامبو درخت نیست ، بلکه علفی غول پیکر است

ساقه های آن در ردیف های متراکم رشد می کند و می تواند تا ارتفاع 40 متر برسد

تفاوت بین بامبو و نی

نی یک گیاه علفی است که معمولا در مرداب ها ، نواحی پست رودخانه ها و دلتاها می روید و طول ساقه آن به 4 تا 6 متر

می رسد در حالی که بامبو در دامنه کوه ها و تپه ها یی که دارای رطوبت بین 65 تا 90 درصد باشد می رویید یا کشت می گرد و ارتفاع آن  به طور متوسط بیش از 10 متر است

در چین باستان ، چوب با بامبو را به صورت رشته ههای باریکی می بریدند و بر روی هر دام یک سطر از متن را به صورت عمودی می نوشتند و برای متن های طولانی ، چندین نوار را به صورت یک زنجیره به یکدیگر متصل می کردند ، به گونه ای که متن به خوبی از روی یک نوار به نوار بعدی خوانده می شد

بامبو یک ماده ماندگار ، ضد آب و ارزان قیمت بود و هم چنین در تمام نواحی چین موجود بوده است

اولین نمونه های باقیمانده از آن ها به 500 سال قبل از میلاد بر می گردد

با این حال متون بسیاری ازمنابع کهن ، حاکی از وجود نمونه هایی در حدود 1500 سال قبل از میلاد است

در حال حاضر نیز شهر جیاجیانگ در کشور چین که یکی از مراکز اصلی تولید کننده کاغذهای دست ساز در چین محسوب  می شود ، کاغذ را با استفاده از گیاه بامبو تولید می کند

برگ های درخت نخل تالیپوت و پالمیرا

برگ های درخت نخل تالیپوت و پالمیرا ، به عنوان مواد کتابت در هنر و دیگر کشورهای همسایه مورد استفاده قرار می گرفت ،

برگ های این درختان یکی از قدیمی ترین و ارزان ترین مواد به کار گرفته شده برای نوشتن در اوایل تمدن آسیای شرقی بود ،

پیشینه کتابت بر روی آن ها در هند به حدود قرن 5 قبل از میلاد واحتمالا چندی پیشتر بر می گردد

با گسترش فرهنگ هند به کشورهای جنوب شرق آسیا مانند اندونزی ، کامبوج ، تایلند و فیلیپین ، این ملیت ها نیز منزلگاه مجوعه های متعددی از اسناد بر روی برگ ها شدند

پالمیرا و تالیپوت گونه ای از درختان نخل بومی در هند سیلان و نواحی استوایی آفریقاست و برگ های پهن و بزرگی دارد

ارتفاع آن ها تا 30 متر و طول برگ هایشان بین 2 تا 4 متر می رسد

برگ های این درختان در مقابل حمله جانوران موزی ، مقاوم و ضد آب بودند

همچنین سطح صاف آن ها امکان مناسبی را جهت کتابت ، میسر می ساخت و از آنجا که این برگ ها نازک و پهن بودند  به راحتی بر روی هم قرار می گرفتند

اما این برگ های خشک ، شکننده هم بودند و در نتیجه لازم بود که رویه خارحی آن ها به گونه ای باشد که مانع از شکستن صفحات شود

هم چنین از آنجایی که امکان خم یا تای برگ ها وجود نداشت ، امکان دوخت برگ ها به یکدیگر از یک سمت نیز وجود نداشت

در نتیجه صفحات مانند مهره های به هم پیوسته به وسیله یک نخ به رشته کشیده شدند که امکان خواندن هر دو روی برگ ها را بدون آنکه نظم برگ ها به هم بخورد ، فراهم می ساخت

ابوریحان بیرونی درباره برگ های این درختان به عنوان ماده کتابت چنین می نویسد :

در سرزمین های جنوبی هندوستان ، درخت بلند قامتی است مثل درخت خرما و نارگیل که میوه آن را می خوردند

برگ های آن به طول یک ذراع و عرض سه انگشت به هم چسبیده است و نام آن درخت به هندی ( تاری ) است

مردم هند مطالب خود را بر روی این برگ ها می نویسند ، بعد آن ها را به وسیله نخی از سوراخی که در میان آن ها ایجاد می کنند به هم می چسبانند

موزه اودیشا در شهر بوبانسور ( مرکز ایالت اودیشا ) گنجینه ای بیش از 40 هزار دست نوشته بر روی برگ این درختان دارد که اکثر آن ها به زبان های سانسکریت و اوریه ای است

پوست درخت

پوست درخت توز از حدود قرن 5 قبل از میلاد به عنوان کاغذ برای کتابت در هندوستان و به ویژه در کشمیر مورد استفاده قرار می گرفت

درخت توز ، یک درخت بومی هیمالیا است که تا ارتفاع 4.5 متر رشد می کند

قدیمی ترین نسخه خطی کشف شده بر روی پوست این درخت مربوط به دست خطی بودایی است که تارخ آن به حدود قرن 1 میلادی بر می  گردد

هم چنین نستخه های خطی متون روسی کشف شده در نووگرود ( روسیه ) ، تقریبا به تاریخ قرن 9 تا 15 میلادی است

ابوریحان بیرونی ( متوفی 440 قمری ) در این باره چنین می نویسد :

در شهرهای مرکزی و شمالی هندوستان ، مردم پوست درخت توز را که بهوج می نامند و پره های روی کمان را نیز از آن می سازند ، در کتابت به کار می برند

این پوست را که به قدر یک ذراع طول و به اندازه چند انگشت باز یا کمتر از آن عرض دارد می گیرند و پس از چرب کردن و صیقل دادن ، ابتدا سخت ، بعد صاف می کنند ،

سپس بر روی آن می نویسند و اوراق آنها را که پراکنده اند به اعداد متوالی شماره می گذارند و بعد از آنکه کتاب تمام شد ، آن را در یک قطعه می پیچند و در میان دو لوح

که به همان اندازه کتاب اختیار شده ، می نهند و این قبیل کتب را ( پوتی ) می خوانند ، مراسلات و نوشته های دیگر ایشان هم به همین ترتیب بر روی پوست درخت توز

نوشته و به این طرف و آن طرف فرستاده می شود )

قاضی رشید در ( الذخائر و التحف ) از ماده دیگری یاد می کند بر آن می نوشتند و آن را ( کاذی ) می نامد که به نظر می رسد تلفظ دیگری از همان ( تاری ) است که

ابوریحان بیرونی از آن نام می برد

ایرانیان نیز برخی از نوشته های خود را بر توز می نوشتند

ابن ندیم از قول ابومشعر بلخی نوشته است که :

ایرانیان برای انکه نوشته هایشان پایدار بماند ، بر روی توز می نوشتند که از درخت خدنگ به دست می آمد و خدنگ

همان گیاهی است که چوب محکم دارد و از چوب آن تیر برای کمان می سازند

در تمدن روم باستان نیز ، از پوست درختان ماندگار از جمله درخت نمدار یا زیرفون برای نوشتن بهره می بردند

پوست این درخت در روم باستان ( لیبر ) نامیده می شد و اکنون نیز واژه ( لایبرری / کتابخانه ) از همین واژه مشتق شده است ،  پوست درخت توز امروزه نیز هم چنان در

هند و نپال برای کتابت متون مقدس به کار گرفته می شود

نخستین کاغذ

تاریخ دقیق اختراع کاغذ و کاغذ سازی شناخته شده نمی باشد

بیشتر گزارشات محققان و مورخان در خصوص تاریخچه کاغذ بر منشا آن در چین دلالت دارد

آنه اعقیده دارند که نخستین قومی که کاغذ ساختند و بر آن نوشتند ، چینیان بودند

به طور معمول سال 105 بعد از میلاد را به عنوان تاریخ کاغذ سازی ذکر کرده اند

و اختراع آن را به تسای لون ( زاده در حدود 50 میلادی ) یکی از مقامات کاخ سلطنتی درباره امپراطور چین نسبت داده اند

با این وجود ، امروزه مطالعات و تحقیقات باستان شناسی نشان داده است ، اختراع کاغذ به حدود 200 سال قبل از آن بر می گردد ، تکه کاغذهای قدیمی که از ویرانه های

…….. در ایالت گانسو چین کشف شده است ؛ که مربوط به دوره امپراطوری ( وو ) 86 قبل از میلاد تا 140 قبل از میلاد می باشد

تسای لون اولین کسی بود که ثبت تشریح فرایند کاغذ سازی را به نام خود مطالبه نمود و با ابداع شیوه ای نوین و افزودن موادی جدید به ترکیبات مورد نیاز آن ، اولین کاغذ

با الیاف گیاهی به شکل آنچه امروزه وجود دارد را تولید نمود

در واقع مراحل ابتدایی ساخت کاغذ در چین به عهد امپراطوری ( هان غربی ) 206 قبل از میلاد تا 8 میلاد بر می گردد

این کاغذهای اولیه را ( ختا ) می نامیدند

ینیان ، نخست پس از خشک کردن الیاف حریر متعلق به حصیرهای شناور در آب ، ورق الیاف حریر به دست می آوردند و بر آن نام ( ختا ) یا ( ورق کتانی ) گذارند ، این

کاغذها چندان مناسب برای نوشتن نبود و م چنین با توجه به گرانی قیمت آن ، عامه مردم استطاعت استفاده از آن را نداشتند

در اوایل قرن 2 میلادی ، تسای لون از پوست درخت توت ، الیاف کنف ، پارچه های مستعمل و رشته های تور ماهیگیری کهنه ، ترکیب جدیدی ساخت و اولین کاغذ با بافت

گیاهی به شکل تقریبی آنچه که امروزه وجود دارد را تولید نمود

کاغذ تولیدی جدید درمقایسه با کاغذهای پیشین ، کیفیت بهتری برای نوشتن داشت و تولیدن نیز ارزان تر بود

تاریخ چین برای نقشی که وی در توسعه و گسترش اکتشاف کاغذ ایفا کرده ، احترام خاصی قائل است

کاغذ سازی در ایران

پیشینه استفاده از کاغذ نخستین در ایران به دوران ساسانیان بر می گردد

روابط فرهنگی و بازرگانی ایران و چین در روزگار باستان ، هم زمان با برپایی حکومت ساسانی ( 224 – 651 میلادی )

به اوج خود رسید و اولین کاغذهای چینی به ایران وارد شد ؛ اما این کاغذ منحصرا برای اسناد مهم حکومتی به کار برده می شد

نخستین کارگاه های کاغذ سازی در ایران در قرن هشتم میلادی ( دوم قمری ) در شهر سمرقند ، یکی از بزرگ ترین و با شکوه ترین شهرهای ایران باستان ایجاد شدند

داستان انتقال فن آوری ساخت کاغذ به ایران و به میان مسلمانان ، به ( نبرد تلاس ) در سال 751 میلادی ( 133 قمری )

و به حک  ابومسلم خراسانی ( 100 – 137 قمری 718 – 754 میلادی ) سردار پر آوازه ایرانی بر می گردد

نبرد تلاس ، نبردی میان سپاهیان خلافت عباسیان و سلسله چینی ( تانگ ) بود

این نبرد به توسعه طلبی سلسله تانگ در مرزهای غربی آنان پایان بخشید

کادو هسین چیه یا ( گائوژیانچی ) فرمانده ارتش چین ، سپاهیان خود را تا ورآرود ( ماوراالنهر ) پیش برد

اما در کنار رودخانه تلاس ، از زیادبن صالح از فرماندهان ابومسلم خراسانی شکست خورد و از پیشروی باز ماند

اهمیت این نبرد از این قرار بود که موازنه قدرت در منطقه را به سود نیروهای خلافت بغداد تغییر داد و هم چنین مسلمانان را بر مسیر مهم جاده ابریشم مسلط گرداند و

سود اقتصادی فراوانی برای آنان به بار آورد

هم چنین نبرد تلاس یکی از رویدادهای کلیدی در تاریخ کاغذ ، یعنی انتقال فن آوری فرایند ساخت کاغذ را رقم زد

پس از نبرد ، تعداد زیادی از چینیان اسیر شدند ، زیادبن صالح این اسیران را از شهر اتلخ به سمرقند منتقل کرد

در بین این اسیران کسانی بودند که از فن آوری ساخت کاغذ به خوبی آگاه بودند

بنابر این شیوه و اسلوب ساخت کاغذ که چندین قرن به صورت یک راز بین چینی ها محفوظ مانده بود ، فاش گردید

ایرانیان مسلمان ، فرایند ساخت کاغذ را از آنان یاد گرفتند ، آن را بهبود بخشیدند و این کارگاه های کاغذ سازی را در آن شهر ایجاد کردند ، خیلی زود این هنر در آنجا رونق

گرفت و سمرقند ، به یکی از بزرگترین مراکز تولید و خرید و فروش کاغذ تبدیل شد

نخستین کاغذی که ایرانیان ساختند ( کاغذ سمرقندی ) بود که به آن اشاره شد

این کاغذ در برابر نیازهای کاتبان ایرانی و شرایط کتابت با قلم نی پدید آمد

تایید استادان طراز اول خوش نویسی ایران نظیر سلطان علی مشهدی در ( صراط السطور ) از مرغوبیت خاص این کاغذ خبر می دهد

کیفیت مناسب این کاغذ سبب رونق تجارت آن شد ، به طوری که سمرقند را به مرکز تجارت آن تدیل کرد

مرغوبیت این کاغذ حتی به گرانی آن منجر گردید ، به گونه ای که از انواع مختلف آن در همه جا با رغبت و تحسین استقبال می شد ، در اندازه های مختلف کاربرد پیدا کرد

و به تمام بلاد اسلامی صادر گردید

حتی وقتی بایسنقر میرزا تصمیم به کتابت قرآن معروف و عظیم بایسنقری گرفت ، دستور داد تا کاغذگران سمرقندی ، تمامی تجربه و همت خویش را به کار گیرند تا بتوانند

صفحاتی عظیم از این کاغذ را پدید آورند

امروزه شاهد بقایای به جا مانده از این قرآن عظیم بایسنقری در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی هستیم که صفحات آن در اندازه های 101 در 177 سانتیمتر ، از

کاغذهای استاندارد جهانی امروز بزرگتر است

دیری نپایید که صنعت ساخت کاغذ از سمرقند به اقصی نقاط سرزمین های اسلامی به ویژه پایتخت آن ، بغداد در عهد خلیقه هارون الرشید تاسیس کرد

در زمان وزارت جعفربن یحیی ، ایشان دستور داد تا در دیوا نهای دولتی ، کاغذ جایگزین پوست شود

که به جهت جلوگیری از امکان محو و تزویر در نوشته های روی پوست بود

ساخت کاغذ در بغداد به عنوان پدیده ای نوین ، باعث شکوفایی چشمگیری در کلیه رشته های اعم از الهیات ، علوم طبیعی و هنر گردید

کاغذ که در ابتدای ظهورش رقابت شدیدی با پوست و پاپیروس مصری پیدا کرده بود ، سرانجام به عنوان یک وسیله نوشتاری پیروز گشت و جایگزین آن ها شد

قرآن کریم که مهم ترین و محبوب ترین کتاب در سرزمین های اسلامی بوده است

و کتابت آن معمولا به جهت ماندگاری طولانی بر روی پوست انجام میشد

اما با هور کاغذ ، راه برای سبک های کتابت روان تر گشوده شد و نسخه های کاغذی قرآن کریم به رشته تحریر در آمد

یکی از مشهورترین نسخه های قدیمی قرآن کریم بر روی کاغذ ، قرآنی است که در سال 391  قمری ( 1000تا 1001 میلادی )

که به قلم علی بن هلال معروف به ابن بواب ، خوشنویس سرآمد سده چهارم هجری کتابت شده است

صنعت کاغذ سازی درمدت زمان کوتاهی از بغداد به دمشق ، فلسطین ، یمن و طرابلس ، مصر و مراکش رسید

از راه شمال آفریقا ، به اندلس و جنوب اروپا و از مصر به فلسطین به سیسیل و ایتالیا راه یافت

به تدریج وراقان ( نسخه پردازان و کاغذ فروشان که بیشتر شان خوشنویس هم بودند )

و کاغذیان ( کسانی که خود یا پدرانشان در ساخت کاغذ دستی داشتند )

در جهان اسلام ذوق شان را به کار گرفتند و انواع کاغذهای هنری تزئنی را برای کتاب آرایی ابداع کردند که در مورد آن ها سخن خواهیم گفت

از متون گذشته و اسنادی دیگر ، نام شهرهایی چند از ایران که صنعت کاغذ سازی در آن ها مرسوم بود به دست می آید

که از مهم ترین شهرها در ایران کنونی می توان به اصفهان – تبریز – تهران – قزوین – قهستان ( جنوب خراسان امروزی )

کاغذ کنان ( نام یکی از آبادی های قدیمی آذر بایجان است ) – کرمان – مشهد – همدان و یزد نام برد

 

شهرها و کشورهای دیگری که مراکز تولید و ساخت کاغذ بودند عبارتند از :

بغداد – شام – مصر – اندلس و شمال آفریقا

نوآوری ایرانیان در کاغذ سازی

ایرانیان در فنون کاغذ سازی دست ب نوآوری جالبی زدند که به چند مورد آن اشاره می شود

آهار زدن به کاغذ

ایرانیان که در ساخت کاغذهای چرمی تجربه های فراوانی داشتند ، کوشیدند تا آنها را در ساختن کاغذ جدید نیز به کار گیرند

از این رو به کاغذ مایعی لعاب گونه از نشاسته گندم می زدند تا سطح کاغذ برای کتابت با جوهر مناسب تر گردد

بهره گیری از ( آب دنگ )

این دستگاه کوبه ای پتک مانندی بود که با چرخاب به حرکت در می آمد و از آن برای خرد کردن تکه های بزرگ چوب و تهیه خمیر کاغذ بهره می بردند

 

بهره گیری از قالب خیزران

نوارهایی از چوب خیزران را مانند حصیر به هم می بافتند و برگه های کاغذ خیس را برای آبکشی روی آن می گذاشتند و پس از این که آب گرفته می شد ، در حالی که ورقه ها هنوز مرطوب بودند ، آن را بر می داشتند

این کار به سازنده کاغذ امکان می داد که به طور پیاپی ورقه های نازک کاغذ را روی همان یک قالب آبکشی کند

پیش از آن ، ورقه کاغذ را روی پارچه درشت باف پهن می کردند اما تا زمان خشک شدن ورقه کاغذ نمی توانستند

آن را از روی پارچه بردارند

بهبود کاغذ و بازیافت آن

افزودن موادی مانند بزرگ ، پنبه و کهنه پاره های کتان به ترکیب کاغذ و همچنین بهره گیری از خرده پاره های کاغذ و پارچه های کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و

شیوه ای از یازیافت نیز به شمار می آمد

کاغذ های الوان

در برخی دست نوشته های نویسندگان مسلمان دستورهایی برای ساختن کاغذهای الوان وجود دارد و حتی نوشته شده است که چگونه می توان کاری کرد که کاغذها

قدیمی و کهنه به نظر آیند

استفاده از رنگ گیاهان برای رنگ کردن کاغذ از تجارب قدیمی ایرانیان است

نمونه آن کاغذ کاهی است که از کاه گیاه گندم در ماده اولیه خمیر آن استفاده می شد و مواد نشاسته ای و لعابی موجود در سافه آن نیز سبب آهاری شدن کاغذ می

گردید

امروز از این خاصیت استفاده می کنند و کاغذهایی برای طراحی و نقاشی پدید می آورند که نوع ماشینی آن را

کاغذ گراف ، می نامند

گاهی در دوران کاغذ سازی ایرانیان از رنگ های محلول در اب ، حنایی ، زعفران و …… استفاده می شد

بدین ترتیب رنگ به جای سطح کاغذ در متن خمیر قرار داشت که هم بر دوام کاغذ می افزود و هم از هجوم قارچ ها و سایر آفات کاغذ و کتاب جلوگیری می کرد که در فصل

پنجم به طور مفصل به آن پرداخته شده است

کاغذ در اروپا

تا زمان جنگ های صلیبی ، کاغذ در اروپا ناشناخته بود

دانش کاغذ سازی از طریق مسلمانان وارد اروپا شد و به دنبال شکست اروپاییان در جنگ های صلیبی و پایان یافتن

قدرت آنان در شرق ، تبادل فرهنگی بین مسلمانان و مسیحیان آغاز گشت و تجارت بنادر مدیترانه با مشرق زمین گسترش یافت

اسپانیا ، یکی از مراکز مهم انتقال تمدن اسلامی به  اروپا و هم چنین پل ارتباطی میان شرق و غرب در زمینه های مختلف سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در

طول قرون متمادی بوده است

از این رو در قرن دهم میلادی صنعت ساخت کاغذ در طریق مراکش به اسپانیا وارد شد

در واقع تمدن اسلامی ، دانش کاغذ و اغذ سازی را از طریق شمال آفریقا به سرزمین های مسلمان نشین اروپا صادر کرد

ایتالیا و اسپانیا ، مدعیان تقدم در ساخت کاغذ در اروپا هستند

کوردوبا  – یا – قرطبه و جاتیوا یا شاطبه – در اسپانیا جز نخستین شهرهای اروپایی هستند که قادر به تولید کاغذ شدند

بنابر شواهد و مدارک ، نخستین کارگاه کاغذسازی اسپانیایی به سال 1151 میلادی در جاتیوا به ثبت رسیده است

ساخت کاغذ در فرانسه حدود سال 1189 میلادی بنیان نهاده شد و در سال 1230 میلادی در ایتالیا ورود پیدا کرد

استفاده از کاغذدر و ساخت آن در ایتالیا ، ابتدا در جزیره سیسیل ( صقلیه ) مکانی که رسوم مسلمانان دنبال می شد

و سپس در شهرهای تجاری شمال ایتالیا یعنی ابتدا در شهر جنوا و سپس در بولونیا شروع شد

اما مرکز عمده تولید کاغذ ایتالیا ، پس از 1276 میلادی در فابریانو در مرکز این کشور گسترش  یافت

با مساعدت ایتالیایی ها اولین کاغذ آلمانی در نورنبرگ حدود سال 1400 میلادی ساخته شد

بزرگ ترین پیشرفت های صنعت کاغذ سازی از دوران پیدایش کاغذدر اروپا مرهون تلاش های آلمانی ها بوده است که نقطه اوج آن مربوط به اختراع ماشین چاپ توسط

گوتنبرگ در استراسبورگ در سال 1450 میلادی است

در اواخر قرن پانزدهم میلادی صنعت کاغذ سازی در برینتانیا وارد شد و اولین سازنده انگلیسی کاغذ به نام ( جان تیت )

کارخان های در هر تفوردشر بنا کرد

این صنعت در اواخر قرن شانزدهم میلادی به روسه 1576 میلادی و هلند 1586 میلادی دانمارک 1596 میلادی

سوئد 1612 میلادی  گسترش یافت

کاغذسازی در اروپا تا قرن 19 میلادی همانند سرزمین های اسلامی به صورت دستی انجام می شد ، در سال 1798 میلادی لوئیس نیکلاس رابرت فرانسوی اولین ماشین

کاغسازی را اختراع کرد

در این ماشین ساده ، یک کمربند نقاله به کار رفته بود و با هر دور چرخش دستگاه که با دست انجام می شد

یک برگ کاغذ تولید می کرد

در سال 1804 میلادی ، مخترعین انگلیسی ، هنری و سیل فوردرینر ، امتیاز ماشین کاغذسازی که 5 سال پیش توسط رابرت اختراع شده بود را خریدار کرد و نمونه بهبود

یافته ای  از آن را که شامل یک استوانه دوار بود ، در انگلستان ساخت

بعد ها این تحول ، منجر به تولید کاغذهای رول گردید

و سرانجام در سال های پایانی قرن نوزدهم میلادی ماشینی طراحی شد که همه مراحل آماده سازی خمیر تا ساخت برگه های کاغذ را انجام می داد

یکی از مهم ترین ویژگی های کاغذهای تولید شده در اروپا ، استفاده از نشانه های ویژه ای بود که برای شناخت  کاغذهایشان به کار می بردند ؛ به این نشانه ها

اصطلاحا ( ته نقش ) گفته می شود

بیشتر این ته نقش ها نشان دهنده نام و علامت ویژه کارخانه کاغذ است و سال ساخت آن را نیز می توان از آن دریافت

ته نقش ها در طول عملیات ساخت ورق های کاغذی با استفاده از غلتکی ظریف در داخل آن ها ایجاد می شود

برسی ته نقش ها برای شناسایی تاریخ و مکان ساخت کاغذ در دست نوشته ها و کتاب های قدیمی ناشناس اهمیت ویژه ای دارد

کاغذهای اسلامی بر خلاف کاغذهای اروپایی فاقد این نقش مستتر در زمینه بودند و در نتیجه مطالعه کاغذهای اسلامی سخت است تو آن را با نشانه هایی دیگر از جمله

تاریخ نوشتار و جغرافیای ان جستجو می کنند

الیاف کاغذ

اگر بخواهیم مواد تشکیل دهنده کاغذ را از لحاظ شیمیایی بررسی کنیم ، در واقع ساختار کاغذ متشکل از سلولز ،  لیگنین  ، همی سلولز ، عوامل چسبنده و یکسری مواد

تکمیلی است

سلولز به عنوان ماده اولیه کاغذ سازی محسوب می شود و در الیاف ، نیشکر ، کتان ، کنف ، برنج ، بامبو ، پنبه و دیگر

الیاف گیاهی یافت می شود

الیاف سلولزی یا مستقیما از گیاه به دست می آیند یا به طور غیر مستقیم در صنایع نساجی از طریق جدا سازی مکانیکی حاصی می شوند

سلولز یک ماده ساختاری است که به وسیله آن فیبر ساخته می شود  در ارتباط با خصوصیات کاغذ بسیار مهم می باشد ، زیرا جاذبه بین مولکول های سلولز در سطوح

فیبری مختلف ، منشا اصلی اتصال فیبر با فیبر ، در کاغذ می باشد

کاغذ شناسی

مطالعات کاغذ شناسی از چهار جنبه کلی اهمیت دارد :

یک / جنبه تاریخی و ایران شناسی :

با شناسایی یک کاغذ می توان منطقه جغرافیایی و محل تولید کاغذ را به همراه سیر تحول و فن آوری ساخت آن تعیین کرد

دو / جنبه علمی :

مطالعات کاغذ شناسی در حفاظت و نگهداری میراث مکتوب برای آیندگان تاثیر مستقیم دارد

سه / جنبه هنری :

مطالعات کاغذ شناسی می تواند در تعیین نگرش کاتب مبنی بر انتخاب نوع کاغذ برای کتابت و هم چنین بررسی تحول هنر کتاب آرایی ، نقش مهمی را ایفا کند

چهار / نسخه شناسی در اسناد و کتابه های خطی قدیمی :

مطالعات کاغذ شناسی یکی ازمباحث اصلی در نسخه شناسی اسناد و کتاب های خطی محسوب می شود و تعیین نوع کاغذ نسخه در فهرست نویسی و مستند سازی

کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است

تشخیص دقیق نوع کاغذ با دو رویکرد میسر است

مطالعات تجربی:

بسیاری از نسخه شناسان و فهرست نویسان بر اساس تجربه و مطالعات تجربی ، نوع کاغذها را تشخیص می دهند

در این گونه مطالعات تجربی فرد نسخه شناس برا اساس بافت کاغذ ، یکنواختی ، ضخامت ، رنگ و زبری یا نرمی نوع کاغذ را تعیین می کند

تردیدی نیست که چون قدما با کتابهای خطی و کاغذهای پیشین آشنایی و تجربه بیشتری داشتند ، اطلاعات آنها نسبت به جزئیات ، بیشتر و بهتر و مانوس تر بوده است و

گاهی می تواند تا حدودی پایه و عمیار باشد

( کتاب مطالعات کاغذ شناسی / کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی  )

مطالعات علمی :

این مطالعات بر اساس تطبق نتایج حاصل از مطالعات آزمایشگاهی بر مطالعات تاریخی ، صورت می گیرد

ابتدا با استفاده از مطالعات تاریخی و منابع موجود ، خصوصیات و نوع مواد تشکیل دهنده کاغذ ، تعیین می شود و سپس اقدام به مطالعات آزمایشگاهی به منظور تعیین

مواد تشکیل دهنده کاغذ مورد نظر می گردد و در صورتی که نتایج

حاصل از مطالعات آزمایشگاهی با مطالعات تاریخی مطابقت داشته باشد ، نوع کاغذ تعیین می شود

این رویکرد بسیار دقیق است و امکان خطا بسیار ناچیز است

اما تمامی انواع کاغذ های دست ساز را نمی توان شناسایی کرد ، زیرا در منابع تاریخی به مواد تشکیل دهنده و روش ساخت تمامی انواع کاغذ اشاره نشده است

و هم چنین توصیف و ضوابط و معیارهای مکتوب از روزگاران گذشته در معرفی انواع کاغذ باز نمانده است

انواع کاغذ

از جمله مباحث مهمی که در مطالعات کاغذ مد نظر است اسامی متفاوتی است که برای انواع کاغذ در کتابهای کهن به زبان های عربی ، فارسی و ترکی و نیز منابع

تاریخی و ادبی ما مطرح شده است

شاخص های مختلفی بر نام گذاری انواع کاغذ تاثیر گذار بوده اند

استاد ایرج افشار ، کاغذهایی ه در طول بیش از هزار سال در کتاب نویسی و فرهنگ ما رایج بوده است ، یعنی از زمان الفهرست ابن ندیم ( 385 قمری ) تا اواخر قرن 13

قمری را به سه گروه زیر تقسیم کرده است :

الف / کاغذهای منسوب به یک محل جغرافیایی

به این معنی که کاغذ ساخت کجا بوده یا از کجا می آمده است

ب / کاغذهای منسوب به نام اشخاص :

به اعتبار دخالتی که آن شخص احتمالا در رواج یافتن آن کاغذ داشته است ، از قبیل آنکه کاغذ به دستور او ساخته می شده و یا آن را می خریده و می فروخته ، یا چنان

کاغذی را پسندیده است

ج / نام گذاری بر اساس معیارهای دیگر :

بر اساس کیفیت و مناسبت های دیگر ، از جمله مواد ترکیبی ، نوع مصرف ، رنگ ، قطع و وضع ظاهری کاغذ

در ادامه از جمله مهم ترین انواع کاغذ را بر اساس تقسیم بندی فوق بررسی خواهیم کرد

کاغذهای منسوب به یک محل جغرافیایی

به این معنی که کاغذ ساخت کجا بوده یا از کجا می امده است

کاغذهای منسوب به نام اشخاص

به اعتباد دخالتی که آن شخص احتمالا در رواج یافتن آن کاغذ داشته است ،

از این قبیل که کاغذ به دستور او ساخته می شد و یا آن را می خرید و می فروخت ، یا چنان کاغذی را می پسندیده

نام گذاری براساس معیارهای دیگر

بر اساس کیفیت و مناسبت های دیگر از جمله مواد ترکیبی ، نوع مصرف ، رنگ ، قطع و وضع ظاهری کاغذ

در ادامه از جمله مهم ترین انواع کاغذ را بر اساس تقسیم بندی فوق بررسی خواهیم کرد

کاغذهای منسوب به یک محل جغرافیایی

کاغذ آملی

نوعی از کاغذهای ایرانی است که در اواسط سده های هفتم و هشتم هجری در آمل می ساختند

زانکه بر کاغذ زیبا خط خوب                                        می تان کرد به خوبی مرغوب

بهترین کاغذ مجموع بلاد                                                 از دمشق آید و هند و بغداد

پس سمرقندی باشد مرغوب                                            آید از آمل هم کاغذ خوب

کاغذ ازمیری

نوعی از کاغذهای ساخت ازمیر ( شهری در ترکیه امروزی ) است که در دوران امپراطوری عثمانی ساخته می شد

کاغذ استانبولی

نوعی از کاغذ که بازرگانان از استانبول وارد می کردند و از جمله در اصفهان به فروش می رفت

بیشتر نمونه های آن از سده نه قمری تا سده سیزده قمری مشاهده می شود

کاغذهای اصفهانی

اصفهان ، از جمله شهرهای ایران است که جنس کاغذش از شهرهای دیگر مشهورتر بوده است و آخرین شهری است که تا قرن پیش در آن کاغذسازی دستی مرسوم بود

میرزا حسین تحویلدار ، مولف جغرافیای اصفهان ( نوشته سال 1294 قمری ) چنین گفته است

از قدیم یک کارخانه بسیار بزرگ در اصفهان هست که صاحب دستگاه ها و حوض ها و عمله هاست

چند جور کاغذ سابق می ساختند و یکی( فستقی )که خیلی صاف و خوش قلم بود و لطافت و دوامش زیاد بود

و خیلی بهتر از فستفی های سایر بلاد که در بعضی کتابه ا نوشته شده ، محاسنش معلوم است

یکی کاغذی که قدری کلفتی حجم داشت و دوامش نسبت به همه کاغذها بیشتر است

احکام و افراد قدیم که باقی مانده مشخص می شود

یکی دیگر کاغذ ( چهار بغل ) مشهور است

آنچه از سابق دیده شده نازل منزل کاغذ ترمه است و آنچه ( لاحق ) درست می شود قدری نا صاف است و به پایه ی

پیش نیست ، اگر سفارشی باشد باز خوب و مرغوب درست می نند و اگر بیشتر توجه و تربیت کنند ، بهتر از قدیم هم می سازند ، چنان چه از برای امام جمعه مرحومی

ساختند

سیدی پیدا شده بود زمان شاهنشاه مبرور ، خارج از کارخانه در خانه خودش دستی کار می کرد و چهار بغل می ساخت

ورق های بسیار بزرگ را ورقی شش عباسی می فروخت

کاغذ به آن خوبی دیده نشد ، برخی ترجیح به خانبالغ می دادند و نمونه اش در بعضی خانه ها پیدا می شود

یکی کاغذ متعارفی این زمان است که چندان تعریف ندارد و کارخانه کاغذ گری اصفهان الان درست گردش نمی کند

کاغذ ایرانی

ازمصطلحات مرسوم در میان ادبا و کتاب فروشان هندوستان بوده است

کاغذ بخارایی

نوعی از کاغذ در بخارا ( از قدیمی ترین شهرهای بین النهرین ) ساخته می شد و به عنوان دومین کاغذ تولید ی ایران کهن به شمار می رود که در کارگاه های کاغذ سازی

بخارا رواج پیدا کرد

این کاغذ ، تقریبا هم زمان با کغذ سمرقندی ، و حتی کمی بعد از آن تا قرن سیزدهم هجری قمری تولید می شد و بیشتر در دیوان های شاعران و نسخه های ارزشمند و

نفیس مورد استفاده قرار می گرفت

تفاوت عمده آن با کاغذ سمرقندی ، ضخامت کمتر ، بافت منسجم تر و نازکی آن است

کاغذ بغدادی

از جمله کاغذهای بسیار مشهور و نفیس در میان کتاتبان بوده است

این کاغذ ضخیم تر و شکننده تر از انواع دیگر کاغذها بوده ، مرکب حروف و کلمات بر روی آن برجسته تر از کاغذ سمرقندی است و مرکب بر خلاف کاغذ سمرقندی از پشت

ورق علی رغم ضخامت ، نمایان شده می باشد و برخی آ« را هم ردیف با کغذ سمرقندی دانسته اند

البته قلقشندی در صبح الاعشی ، آن را کاغذی ضخیم و با کناره های لطیف توصیف می کند که بیشتر برای مصحف نویسی استفاده می شده است و اهی هم برای

مراسلات ایلخانان مغول بهر کار می رفته است

کاغذ تهامی

نوعی کاغذ منسوب به تهامه ، یک منطقه تاریخی در شبه جزیره عربستان و در حاشیه دریای سرخ بین سرزمین های حجاز و یمن می باشد

کاغذ چینی

کاغذی که در چین می ساخته اند ، گویا در برخی از ادوار ، کاغذیان جهان اسلام به کاغذ ( خانبالغ ) کاغذ چینی می گفته اند

کاغذ چینی از نخستین سده های هجری به جهان اسلام آورده شد اما ظاهرا نوع خانبالغ آن از سده هفتم به بعد بیشتر در جهان اسلام و به ویژه در حراسان شیوع یافت

این نکته است که از کاربرد بسیار کاغذ خانبالغ در ستون عصر تیموریان بر می آید

با این همه ، کاتبان این نوع کاغذ را در تمدن اسلامی به نام ( کاغذ چینی ) می شناخته اند و از نوع سفید آن در نگارش های سده های پنجم ، ششم و هفتم یاد کرده اند

البته کاغذ چینی را در قرون بعدتر به نام ( خطایی)یاد کرده اند و این اصطلاح در کتب ایرانی رایج تر و مشهور تر شده بود

کاغذ حلبی

نوعی از کاغذ استوار و شفاف که در کاخانه های کاغذ سازی ( وراقه ) محله ای واقع در شهر حلب ( پایتخت سوریه )

تهیه می شد

علامه محمد کرد علی بیک در کتاب ( الخطط الشام ) ضمن اشاره به آن می نویسد :

کاغذ حلبی که به استحکام و صیقل داشتن ممتاز بوده و هنوز هم پیش ما بخوبی مثل است

کاغذ حموی

نوعی از کاغذ شامی است  که در شهر ( حما ) می ساخته اند و در قیاس با کاغذ بغدادی،  پست تر و قطع آن نیز کوچک تر بوده است

کاغذ خانبالغ

همان کاغذ چینی است که در قرون بعد به کاغذ خانبالغ موسوم شد ، زیرا بازرگانان کاغذ را از آن شهر به ایران می آوردند

خانبالغ نام قدیمی شهر پکن است و اصل آن مغولی و به معنی ( شهر خان ) می باشد

این کاغذ بیشتر به رنگ حنایی و نخودی مشاهده شده است و در انواع مختلف و با ضخامت نسبتا زیاد ساخته می شد

چرا که روش نگارش با قلم موی چینی ها ، مستلزم کاغذی ضخیم و مقاوم در مقابل آب بود

کاغذ خراسانی

کاغذهایی که در خراسان و از کتان به دست می آمده است

ابن ندیم در الفهرست گفته است این کاغذها در زمان امویان و به قولی در عهد بنی عباس رواج یافته است و برخی آن را قدیم برخی جدید دانسته اند

کاغذ خطایی

نوعی از کاغذ که در ( خطا ) چین خارجی تولید می شده و ایرانیان آن را به تسامح همان چین می دانسته اند

این کاغذ ، ضخیم و درخشان و شفاف است و بافتی منسجم تر از خانبالغ دارد

البته هر دوی کاغذهای خطایی و خانبالغ ، از مطلوب ترین کاغذها و طبعا گران بها بوده اند

خوبی و مرغوبی کاغذ خطایی از این عبارت میرزا مهدی خان استر آبادی ، منشی نادر شاه ، نیز به خوبی بر می آید

( در  مشکوی مشکبوی اوراق خطایی و طرف رخسار فرنگی نژادان بیان را زلف زنگی آویخته ای )

این کاغذ در کتابت متون معتبر علمی و یا آرایه ای مورد استفاده قرار می گرفت و دوره زمانی بکار گیری آن همانند کاغذ خانبالغ می باشد

کاغذ خوقندی

خوقندی ، شهری در نزدیکی بخارا و یکی از مهم ترین مراکز داد و ستد در آسیای میانه است

این شهر از جمله مراکز باستانی مشهور در تولید کاغذ همچون سمرقند و بخارا به شمار می رود

کاغذ منسوب به انجا بیشتر به کاشغر ( از شهرهای کهن چین به شمار می رود و به مروارید جاده ابریشم ملقب گشته ) و شمال افغانستان صادر می شده و در میان

افغانان نیز شهرت داشته است و دارد

قوقندی هم تلفظ دیگری از خوقندی است و در تلفظ افغانی از این کاغذ با نام ( کاغذ قوقانی ) یاد شده است

کاغذ دمشقی

دمشق ، یکی از کانون های تولید کاغذ در سرزمین های اسلامی بود و به طوری که کاغذی که به نام ( کاغذ دمشقی ) در آن جا تولید می شد در زمان خود جز مشهور ترین نوع کاغذ بود ، همین کاغذ در زمان جنگ های صلیبی به اروپا راه یافت و هوز هم اروپیان به این کاغذ ( داماسینه ) می گویند که تغییر شکل یافته ( دمشقینه ) است

کاغذ دولت آبادی

نوعی از کاغذ هنری است که ظاهرا در عهد عادل شاه ( 895- 916 قمری ) در شهری به نام دولت آباد می ساخته اند

گفته اند که این کاغذ ، صاف و خالص و بادوام و صیقلی بوده و به جهت مرغوبیت آن نسبت به دیگر کاغذهای هندی کتابه ای مهم و نفیس بر روی این کاغذ استنساخ می شده

میر عماد در آداب المشق ، نام دیگر کاغذ دولت آبادی را ( سلطانی ) آورده است

کاغذ سمرقندی

نوعی کاغذ خوب و بسیار نیکو که در سمرقند می ساخته اند

سمرقند نخستین شهر ایران باستان است که هنر کاغذ سازی در آن آغاز شد و رواج گرفت

صنعت کاغذ سازی از این شهر به سایر شهرهای سرزمین های اسلامی گسترش یافت

سمرقند بر سر راه ابریشم واقع بود و مهم ترین متاعی که از آن صادر می شد ، کاغذ نیکوی سمرقندی بود

شاید مهم ترین کالایی که در گذشته بیشتر از ابریشم در این مسیر مبادله می شد ، کاغذ سمرقندی بوده باشد

همراهی شهرت سمرقند و کاغذ آن از دیرباز تا سده های اخیر تداوم داشت به نحوی که مسالک نویسان و مروخان در وصف سمرقند همواره از کاغذ آن هم یاد کرده اند

ثعالبی نیشابوری در لطائف المعارف ساخت کاغذ را از خصایص شهر سمرقند دانسته و از مرغوبیت این کاغذ چنین خبر می دهد :

از خصائص سمرقند کاغذهایی است که قرطاس های مصری را بی ارج کرده و پوست هایی که پیشینیان بر روی آن ها می نوشتند زیرا که خوب تر و نیک تر و نرم تر و

مناسب تر برای نوشتن است و فقط در سمرقند و چین پیدا می شود

ناصر خسرو در سفرنامه خود ، کاغذ طرابلس را با کاغذ سمرقند می سنجد :

و آن جا (  طرابلس ) کاغذ نیکو سازند مثل کاغذ سمرقندی ، بل بهتر

سلطان علی مشهدی از معروف ترین نستعلیق نویسان قرن 9 و 10 قمری در ( صراط السطور ) درباره کاغذ سمرقندی می گوید :

حبذا کاغذ سمرقندی                         مکنش رد اگر خردمندی

خط بر او صاف و خوب می آید           لیک پاک و سفید می باید

خواه ( رسمی ) و خواه ( سلطانی )       جهد کن تا که خوب بستانی

به استناد این شعر ، کاغذ سمرقندی دو نوع بود ، یکی ( رسمی ) که در نگارش های عادی مردم به کار می رفت و دیگری ( سلطانی ) که نوع مرغوب و گران بهای آن بود

ابوبکر خوارزمی در نامه ای که به ابوالحسین علی بن دایه نوشته ، در گله از دیر رسیدن نامه او چنین می نویسد :

( ام الان سمرقند بعدت علیه و الکاغذ عز لدیه فانا اجهز الیه قوافل تحمل من الکاغذ و اوقارا و یتصل منی الیه قطاراقطارا )

سمعانی در کتاب النساب در نسبت ( الکاغذی ) معتقد است که این نسبت به کسی داده می شد که کار او ساخت کاغذ یا فروش آن بوده است و ساخت آن در بلاد

شرق به جز سمرقند ، در جای دیگر معمول نیست

از این رو این صفت تا آن عهد ( قرن 6 قمری ) فقط در سمرقند معمول بود که خود بر رونق این صنعت در سمرقند گواهی می دهد

کاغذ سیالکوتی

نوعی از کاغذ هندی است که در منطقه سیالکوت ( شهری در ایالت پنجاب پاکستان امروزی است ) می ساخته اند

این کاغذ در مقایسه با سایر کاغذهای هندی ، غیر مرغوب و ارزان بوده است و عموما برای کتابت نسخته های خطی فارسی معمولی استفاده می شده است

کاغذ شاطبی

گونه ای از کاغذ که در شاطبه یا جاتیوا ساخته می شد

شاطبه ، شهری در شرق اندلس است که مردم آن در کاغذ سازی کمال مهارت را پیدا کرده و به این حیث مشهور بودند

این کاغذ بسیار خوب و مرغوب بود و از آ« جا به سایر شهرهای اندلس می رفت

کاغذ شامی

نوعی کاغذ ضخیم و مستحک ، شفاف و صیقلی که در شهرهای شام ( منطقه ای وسیع در جنوب غرب آسیا )

می ساخته اند و به سایر ممالک می برده اند

ظاهرا این کاغذ در میان عرب ها به ( دمشقی ) شهرت داشت و در ایران به کاغذ ( شامی ) معروف بود

ناصر خسرو آن را در نیکویی مانند کاغذ سمرقندی و بلکه بهتر از آ« دانسته و خاقانی در بیت زیر از سفیدی آن یاد کرده و گفته است :

شاه عراقین طراز کز پی توقیع او                 کاغذ شامی است صبح ، خامه مصری شهاب

قلقشندی ، در باب کاغذ شامی می گوید که جنس آن از کاغذ بغدادی پست تر است و دو نوع از آن شهرت دارد

یکی نوع حموی که از جهت قطع ، کوچکتر از کاغذ بغدادی است و نوعی دیگر که از جهت جنس پست تر از کاغذ بغدادی است و به نوع شامی معروف است وقطع آن حتی

از قطع نوع حموی هم کوچکتر است

کاغذ طرابلسی

منسوب به طرابلس شام است

ناصرخسرو در سفرنامه معروف خود ، از کاغذ آن جا یاد می کند و آن را با کاغذ سمرقندی می سنجد :

( آن جا ، طرابلس ، کاغذ نیکو سازند مثل کاغذ سمرقندی ؛ بل بهتر )      سفرنامه ناصرخسرو

کاغذ فرنگی

به انواع کاغذهایی گفته می شود که در ممالک اروپا و فرنگ ساخته می شده و در دوره متاخر در نسخه نویسی استفاده می گردید

از کاغذ فرنگی نسخه نویسان سده های 11 تا 13 قمری در ایران و هند بهره بردند و بسیاری از نسخه ها را بر روی این گونه کاغذها نوشته اند

در واقع اروپاییان از حدود قرن 11 قمری به بعد با صادرات کاغذهای ماشنی و کاخانه ای به ممالک شرق به ویژه ایران و هند ، موجب کم رونق شدن صنعت کاغذهای دست

ساز در این ممالک شدند تا آنجا که در عصر قاجاریه تقریبا دیگر هیچ نوع کاغذ دستی ( مگر در موارد محدود ) در ایران ساخته نشد و در این دوران تقریبا تمامی نسخه های

خطی استنساخ شده در ایران ، به جز عداد محدودی از نفایس هنری ، بر روی کاغذهای فرنگی بوده است

به عبارت دیگر ، بازپسین روزهای ساخت کاغذ دستی در ایران به اواخر دوران قاجار بر می گردد و ظاهرا هنر کاغذ سازی سنتی تا اوایل مشروطیت به صورت محدود در

ایران وجود داشت

هم چنین یادآور می شوم که اغلب قریب به اتفاق کاغذهای دولتی استفاده شده در دوران قاجار از این گونه کاغذ است  ، به ویژه در کاغذهای تلگراف ، اسناد حقوقی و

مکتوبات روزمره به شکل های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است

از زمانی که صنعت چاپ در ایران رواج یافت ، کاغذ از روسیه نیز به ایران وارد می شد و کاغذ بسیاری از کتابهای چاپ سنگی بر روی کاغذ ساخت روسیه بوده است

مهره های برجسته فشاری کوچک روسی بر پاره ای از اوراق آن کتابها دیده می شود

همان طور که پیشتر نیز ذکر شد ، یکی از مهم ترین ویژگی کاغذ های فرنگی ، استفاده از علائم و نشان هایی

( مانند خطوط موازی ، نقوش و اشکال هندسی و حروف لاتین ) است که عموما به هنگام قراردادن آن کاغذها در مقابل نور ، نمایان می گردد

به این علائم و نشان ها ، اصطلاحا ( ته نقش ) گفته می شود

کاغذ کشمیری

نوعی از کاغذ هندی است که در منطقه کشمیر ساخته می شد

این کاغذ ستبر ، لعاب دار و نسبت به کاغذ سیالکوتی ، صاف تر ، براق تر ، نازک تر و مرغوب تر است

کاغذ کشمیری در میان ایرانیان به مرغوبیت شهرت یافته بود و اکثر قدما و کاتبان ایرانی ، برآن با خط غبار نوشته اند که بسیار زیبا  می نماید

منطقه کشمیر از هنر و فرهنگ ایرانی بسیار بهره برده است ؛ کشمیریان بنا بر آنچه در تذکره شعرای کشمیر ذیل احوال شمس الدین حیرت مندرج است ، صنعت کاغذ

سازی را از کسانی فرا گرفته اند که از مردم قزوین بوده اند

طرز ساختن کاغذ کشمیری و اسباب و آلاتی که برای آن کار در قرن گذشته مرسوم بود ، بنا بر آنچه مولف گلزار کشمیر می نویسد ، عبارت بوده است از کهنه کرباس که

آن را با شخار هندی خمیر کرده و خمیر را در

( پنجره چهارخانه ) و ( دام ) قالب گیری می کرده و برآن مهره می کشیده اند

کاغذ گجراتی

نوعی از کاغذ هندی است که در ایالت گجرات هندوستان می ساخته اند ، از جمله مهم ترین مراکز تولید کاغذ در این ایالت ، احمد آباد ، کامبهات و پاپتین بوده است

کاغذهای گجراتی ، عموما به غرب ، دیگر کشوهای آسیایی ترکیه می رفت

کاغذ مراد آبادی

نوعی از کاغذ هندی است که در مراد آباد هندوستان ساخته می شد

چنان که عبدالغنی کشمیری در این باب می گوید :

دل ویران مرا داد ز غم آزادی       کاغذ نامه وصل است مراد آبادی

کاغذ مصری

اغلب به صورت ( قرطاس مصری ) در ماخذ ذکرشده و مراد از آن پاپیروس ( بردی ) است

ورق ، در اساس مراد ورقه هایی است برای نوشتن که از بردی می ساخته اند و به آن ( قرطاس مصری ) هم گفته اند

قلقشندی درباره آن گفته است :

کاغذ مصری از عراقی و شامی پست تر است و بر دو قطع منصوری و عادی

کاغذ هندی

برعموم کاغذهایی که در هندوستان می ساخته اند ، اطلاق می شود

معمولا در ایران همه کاغذهای شهرهای هندوستان به هندی مشهور بوده است

از جمله مهم ترین این کاغذها می توان به احمد آبادی ، کشمیری ، سیالکوتی ، فیروز آبادی ، کانپوری

اورنگ آبادی ، قاسم بیگی ، بالا پوری ، مرادآبادی ، گجراتی و شربتی ، عادل شاهی ، نظام شاهی ، دولت شاهی و علی شاهی اشاره نمود

کاغذهای منسوب به اشخاص

مهم ترین کاغذهایی که به نام اشخاص است و تا کنون شناخته شده است عبارتند از :

کاغذ ابراهیمی

نوعی کاغذ منسوب به استاد ابراهیم که در سمرقند می ساخته اند

کاغذ جعفری

منسوب به جعفر برمکی است

کاغذ جیهانی

گونه ای از کاغذ که به ابوعبدالله  محمد بن احمد جیهانی یا خاندان جیهانی منسوب بوده است

و نیز شاید منسوب به شهر جیهان در خراسان است

کاغذ دولتشاهی

گونه ای از کاغذهای هندی بوده که در میان کاتبان سده های نهم تا یازدهم قمری شهرت فراوانی داشته است

کاغذ دهقانی

نوعی از کاغذ سفید و صاف و هموار که ظاهرا در سمرقند ساخته می شده و سازنده آن به قول سمعانی ،

ابوالحسن ناصرکاغذی ، مشهور به ( دهقان ) بوده است

کاغذ رشیدی

کاغذی بوده است که به دستور رشید الدین فضل الله ، طبیب و وزیر همدانی ( درگذشت 8 قمری ) برای کتابت کتابهایش در ربع رشیدی ساخته می شد

کاغذ سلیمانی

منسوب به سلیمان بن راشد که در عهد هارون الرشید ، خزانه دار خراسان بوده است

کاغذ طلحی

منسوب به طلحه بن طاهر از طاهریان است

کاغذ عادلشاهی

از کاغذهای خوب و مرغوب و پادشاه پسند هندوستان بود

در رساله آداب المشق بابا شاه اصفهانی ، بهترین کاغذ شمرده شده و آن را بر کاغذ ( دولت آبادی ) مرجع دانسته و گفته است :

حبذا کاغذ عادلشاهی     که هنرور گل بی خارش خواند

قیمت آن قلم من داند      که نیازش در شهوار افشاند

و بعد از آن دولت آبادی که آن را ( سلطانی ) گویند ، خوب است

کاغذ فرعونی

نوعی از کاغذهای خراسانی است که تا سده پنجم هجری رواج داشته است

گفته اند که این کاغذ با پاپیروس مصری رقابت می کرده و ساخت آن را تا نیمه اول سده دوم هجری ذکر کرده اند

در یک سند خطی از این نوع کاغذ ، نوشته ای به خط عربی با قدمتی تاریخی حدود 180 تا 200 قمری به دست آمده است که از عهد شیخ الرئیس ابوعلی سینا حکایت

دارد و به یکی از شاگردان بوعلی متعلق است

ابن ابی اصیبعه مولف عیون النبا در این باب نوشته است :

یکی از شاگردان ابن سینا گفت :

چون ابن سینا کاغذ طلبید ، کاغذی بردم که پاره ای از آن را برای نوشته برید و من پنج پاره اش را که پیوستم ، ده ورق بود به قطع چهار یک کاغذ فرعونی

از این رو می توان گفت ، نسبت ( فرعونی ) ظاهرا به نوعی از قطع کاغذ ( مانند وزیری و سلطانی ) اطلاق می شده است

کاغذ قاسم بیگی

عالی افندی در مناقب هنروران از کاغذ قاسم بیگی نام می برد که در خوزه خوشنویسان ترک در سده دهم هجری ساخته می شده و از شهرت خوبی هم برخوردار بوده است

کاغذ مامونی

منسوب به مامون خلیفه عباسی است

کاغذ منصوری

یکی منسوب به ابومنصور عامر باحکام الله ( 495-524 قمری ) است و در خراسان به این شخص مشهور شده است

دیگری منسوب به ابوالفضل منصور بن نصرعبدالرحیم کاغذی از مردم سمرقند است که خود کاغذساز بود

کاغذ نوحی

منسوب به نوح بن منصور سامانی است

نام گذاری کاغذ براساس معیارهای دیگر

کاغذ آهار مهره

کاغذی که آهار زده شده باشد و مهره برآن کشیده باشند

کاغذ اکسیری ( ابلیسری )

نوعی کاغذ که در عصر صفوی رواج داشته است و در متون دیوانی قرن دهم قمری از آن نام برده اند

البته در ضبط کلمه تعابیر متفاوتی وجود دارد

میرزا سمیعا در تذکره الملوک درباره معاش مجلس نویس نوشته است :

مجلس نویس مبلغ سیصد تومان مقرری و مدد معاش داشته و مبلغ …. قیمت سی دستجه کاغذ الکی سر از وجوهات محال ضبطی ، وزیر و مستوفی اصفهان به انعام

مقرر فرمود

مینورسکی ، چاپ کننده کتاب مذکور ، کلمه را ( الکی سی ) خوانده و آن را به ( کاغذ انگلیسی ) ترجمه کرده است

هم چنین در طومار بقعه شیخ صفی ، ذکر کاغذ الکسیری متعدد آمده است

ایرج افشار در بیاضی از مکاتیب عصر صفوی ، صورت های مختلف ضبط شده آن را ایلیری ، ایلیسری ، ایلبری و اپلیری یاد می کند

نام این کاغذ در بیاض صفوی ، در بیشتر مواضع به صورت ابلیسری آمده است

طبق مطالب این بیاض ، کاغذ مذکور عموما در سده دهم قمری برای نگارش نامه های دیوانی برای دیوان های شبه قاره و ماوراالنهر به کار می رفته است و به ندرت از

صورت ساده آن کاغذ نیز برای لفافه ی نامه ها استفاده می شده است ؛ اما در بیشتر موارد ، آن را آهار می دادند و می آراستند

ضبط ابلیسری ، به احتمال زیاد می تواند نامی باشد که نامه نگاران دیوانی عصر صفوی بر اساس ته نقش آن کاغذ وضع کرده اند

کاغذ بتی

در عرف کاغذیان و نسخه نویسان هند ، به گونه ای از کاغذ فرنگی گفته می شده است که به اعتبار ته نقش آن کاغذ به این نام می خوانده اند

کاغذ پشمین ( پرزین )

کاغذی زبر ، ناصاف و ناهموار که دارای پرز باشد

کاغذ پنبه ای

در تصنیف عزالدین مطلعی در انشای ادبی کاغذ نامه آورده است که تولید کاغذ از پارچه های کهنه پنبه ای از کهن ترین نوع کاغذ است که در بغداد تهیه می شده

این کاغذ از ممزوج کهنه های پنبه ای و آب تهیه می گردیده که آن را بر روی حصیری می گستراندند و چون قوام می گرفت به کاغذ تبدیل می شد و پس از دسته بندی به

دست وراقان می افتاد

در این رساله مولف به طرز تهیه پنبه و غوزه آن همت می گمارد و مراحل تهیه پنبه تا تهیه کاغذ را بر می شمارد

و بغداد به عنوان شهری که این گونه کاغذ در آن تهیه می گردیده است به عنوان کهن ترین شهر برای انجام این نوع کاغذ بیان می کند

کاغذ پوست دل آهو

از پوست دل آهو ، در روزگاران کهن ، نوعی از کاغذ به دست می امده که بسیار ملایم و مستحکم بوده است

البته این کاغذ به ندرت فراهم آمده و در نسخه نویسی ، مواردی بسیار نادر وجود دارد که بر پوست دل آهو نوشته شده باشد ، مانند نسخه ای از قرا« کریم در کتابخانه

عمومی کابل در افغانستان

کاغذ پوستی

کاغذهایی که از پوست حیوانات مانند پوست گوساله ، آهو و امثال آن تهیه می شده است

کاغذ پوستی را بیشتر در چین و سمرقند تهیه می کردند ؛ زیرا در آنجا پوست هایی بسیار نرم ، صاف ، نازک و مناسب برای نوشتن وجود داشته است

از ویژگی های بارز این نوع کاغذ ، استحکام و یکپارچگی و صدای خاصی است که هنگام ورق زدن پوست به گوش می رسد

بیشتر در قرون 3 تا 6 قمری تولید می شده و معمولا به صورت اوراق بوده که در آن آیات قرآن کریم به خط کوفی نوشته می شده است

خط منسوب به ائمه معصومین ، که در کتابخانه های مختلف ایران و جهان وجود دارد بر روی اوراق پوست بوده و مربوط به قرون  اول و دوم قمری است

کاغذ تبنی

گونه ای از کاغذ الوان است که از ساقه گندم بدست می اید و کاتبان برای مشق کردن ، آن را بهتر از دیگر کاغذهای الوان می دانسته اند

رنگ آن مشابه رنگ کاهی است

کاغذ ترمه

در تداول عمومی کاغذ ، نسخه هایی که بر روی کاغذ کلفت نرم ، شفاف و براق نوشته می شد ( ترمه ) گفته می شد

نسبت دادن آن به ترمه طبق نوشته ناظم الاطبا نفیسی به مناسبت محکم بودن جنس آن است و نیز گفته اند آن را در شال ترمه می گذاشتند تا ترمه از بید خوردگی در

امان بماند            ( کتاب کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی )

این نوع از کاغذ ، بسیار ظریف و نازک و در عین حال محکم ، بادوام و با نسوج یکنواخت و منظم بوده است

برخی نسخه های دیوانی دوره صفویه و قاجار که دارای تزئینات خاص بوده و هم چنین تعداد زیادی از نسخه های خطی نفیس هنری بر روی این کاغذ کتابت شده است

( کتاب کاغذ در نسخه های خطی ایران )

از جمله مشهورترین انواع این کاغذ می توان به ترمه اصفهان ، ترمه دولت آبادی ، ترمه سمرقندی و ترمه استانبولی اشاره کرد

کاغذ جلی

نوعی کاغذ ارزان که از اصفهان می آوردند

کاغذ چسبانده

چند پاره کاغذ که به هم می چسبانیده اند و در عرف کاغذیان آن را ( کاغذ وصلی ) هم می گفته اند

محمد اسحاق شوکت در این باره می گوید :

بود کم بهره مشق تیره روزی ها که من دارم                   اگر چون کاغذ چسبانده روز و شب به هم چسبد

کاغذ چهاربغل

گونه ای از کاغذ که در اصفهان ساخته می شده است

حسین تحویلدار در جغرافیای اصفهان درباره آن چنین آورده است :

یکی دیگر کاغذ چهاربغل مشهور است ، آن چه سابق دیده شده نازل منزل کاغذ ترمه است و آن چه لاحق درست می شود قدری ناصاف است و به پایه ی پیش نیست ،

اگر سفارشی باشد باز خوب و مرغوب درست می کنند و اگر بیشتر توجه و تربیت کنند ، بهتر از قدیم هم می سازند

کاغذ حریر ( ابریشمی )

گونه ای از کاغذ بسیار نازک و شفاف که خمیر مایه آن از ابریشم بوده است

کاغذ حریر سمرقندی

گون های از کاغذ حریر که در سمرقند ساخته می شده و در میان خوشنویسان سده دهم هجری شناخته شده بوده

کاغذ حریر هندی

گونه ای از کاغذ حریر که در هند ساخته می شده ودر میان خوشنویسان ترک در سده دهم نیز کاملا شناخته شده بود

کاغذ درهمی

در عرف کاغذیان و کاتبان ، به گونهای از کاغذ ابری گفته می شود

کاغذ دفتری

کنایه از کاغذ فرومایه و کم بها است

در دوره های بعد برای نشان دادن پستی این کاغذ آن را با کاغذ سمرقندی که یکی از انواع ارزشمند کاغذ به شمار می رفت ، سنجیده اند ؛ چنان که در شعر محسن تاثیر

( یکی از شاعران قرن 11 قمری ) :

چون نویسم وصف لعلت نامه گلبندی شود                دفتری باشد اگر کاغذ ، سمرقندی شود

کاغذ رسمی

در عرف کاغذیان و کاتبان به کاغذ عادی ، معمولی و ساده گفته می شده است

کاغذ زر

در عرف نسخه آرایان ، به کاغذی گفته می شد که طلاکوبان ، ورق طلا و نقره را بر آن می چسباندند و یا در آن

می پیچیده اند

کاغذ زرافشان

کاغذی را گویند که با زر و طلا افشان شده باشد

کاغذ زرنشان

نوعی از کاغذ است ، شبیه به کاغذ زرافشان که آن را به شیوه زیر می ساختند و قبلا نیز به آن اشاره گردید :

نخست بر روی صفحه ، نشاسته یا صمغ می مالیدند ، سپس ( زروانه ها ) ماده ای مانند زر و همانند اکرلیک

را بر روی آن می پاشیدند

از این کاغذ ذبرای حواشی مرقعات و قطعات متن و حاشیه شده و روی اندرون جلد ها استفاده می گردید

در نوع دیگری که نگارنده ( استاد راهپیما ) در چین شاهد آن بوده است ، ذرات خرد شده ورق طلا را درون خمیر مایه دوغی شکل تهیه کاغذ می ریخته اند و هر دو روی

کاغذ ، زرنشان می گردید

کاغذ سلطانی

مراد کاغذ مرغوب ، ممتاز و گران بهاست

سلطان علی مشهدی در صراط السطور ، کاغذ سمرقندی را دو نوع ( رسمی ) و ( سلطانی ) معرفی می کند

خواه رسمی و خواه سلطانی               جهد کن تا که خوب بستانی

هم چنین بابا شاه اصفهانی در آداب المشق خود ، کاغذ سلطانی را کاغذ دولت آبادی ( با قید رنگ پسته ای )

یاد کرده است

لازم به ذکر است کوکیس عواد از کاغذی به نام ( شیطانی ) نام برده است    ( کتاب کاغذ در دوره تمدن اسلامی )

که به تصور ایرج افشار ، این کلمه تصحیف یا تحریف ( سلطانی ) است که به غلط ( متنی یا چاپی ) در اصل مقاله

یا ترجمه ی آن شیطانی آمده است

کاغذ کاهی

نوعی از کاغذ تیره رنگ ، نامرغوب و ارزان بوده که از جنس کاه ساخته می شده و کاربرد آن بیشتر برای دفاتر دخل و خرج و موده های برخی رساله ها و به ندرت در نسخه

نویسی دیده شده است

کاغذ مخیر

گونه ای از کاغذهای الوان که رنگ زرد داشته ودر سده دهم هجری مشهور بوده و مورد استفاده کاتبان قرار

می گرفته است

کاغذ مسطر

گونه ای کاغذ که بنا به ضرورت نوشتار مورد نظر ( کتابت ) جدول کشی و علامت گذاری شده و اندازه سطور در ان مشخص گردیده است

کاتبان از مسط برای جانمایی سطور استفاده کرده اند که نیازی به پاک کردن علامت گذاری سطور و خط کرسی نباشد

ز بس که مشق به مکتب به لاغری کردم               تنش به کاغذ مسطر کشیده می ماند

کاغذ مشقی

کاغذی که کودکان و اتبان مشق و سیاه مشق برآن می نوشتند و یا برای آموزش دادن به کاتبان نوآموز از آن استفاده می کردند

میرزا عبد الغنی گوید :

به رنگ کاغذ مشقی سیاه می ماند             اگر به فرض مجسم شود نوافل ما

کاغذ نباتی

کاغذی که به رنگ نبات بوده یا به گونه نباتی رنگ ( زرد و کم رنگ ) شده باشد

آرزوخان شاعر فارسی زبان هندوستان گفته است :

کاغذ دیوان من هم شد نباتی ( آرزو )                نیست از شیرین کلامی حاجت حلوا مرا

کاغذ نشاف

کاغذی است که سیاهی یا مرکب را به خود می کشد و آن را خشک می کند ( خشک کن مرکب )

ظاهرا از این گونه کاغذ ، کاتبان و نسخه نویسان دوره اخیر که با کاغذ و جوهر فرنگی آشنا شده و از قلم های رنگی در کتابت استفاده کرده اند ، بهره می برده اند

در ادوار پیشین ، مرکب سازان ، در مرکب ، مواد معدنی و یا گیاهی را به کار می گرفته اند تا مرکب پس از کتابت  به طور طبیعی و در زمان معین خشک گردد و نشو نکند و

پراکنده نشود

نیز جایی را که کاتب برای کتابت بر می گزیده به تناسب فصول سال ، هوایی داشته که او را نیازمند به کاغذ نشاف نمی کرده است

به همین هت کاغذیان ادوار پیشین ، با این گونه کاغذی آشنا نبوده اند و فقط کاتبان و نسخه نویسان یکی دو سده اخیر با آن آشنا شده اند

این گونه کاغذ را در اصطلاح ( کاغذ آب چین و جاذب ) نیز گویند

کاغذ خوب از نگاه خوش نویسان

کاغذیان و کاتبان خوش نویس ، از کاغذ خوب تعریف یکسان و واحدی ندارند ، اما عموما خوبی کاغذ را در صفاتی

چون صاف و هموار بودن ، صیقلی بودن و مهره خوب خوردن ، بی دانه و گاه نازک بودن دانسته اند

آن ها این صفات را در زمان های مختلف و در مکان های گوناگون در کاغذهای سمرقندی ، خطائی ، دولت آبادی ،

عادل شاهی ، خانبالغ ، دمشقی ، بغدادی ، آملی و ……. یافته اند

در رنگ کاغذ نیز کاغذیان و خوش نویسان ، خوبی و بهتری کاغذ را سنجیده اند ؛ بعضی هم کاغذ خوب را کاغذی

دانسته اند که سفید و سیمین باشد

 

ساخت کاغذهای دست ساز

در این بخش به طور اجمالی روش تهیه کاغذ دست ساز در خراسان قدیم ، برخی دانستنی های کاغذ دست ساز و همچنین مراحل ساخت آن را مرور می کنیم :

روش تهیه ی کاغذ دست ساز در خراسان قدیم

این نوع کاغذ که بیشتر به کاغذ ( طلحی ) مشهور بود چنین تهیه می گردید که مقداری کنف خوب سفید را که از

چوبش جدا کرده اند ، به آب می زنند و با شانه الیاف آن را صاف می کنند تا نرم شود

سپس آن را یک شب در آب آهکی قرار می دهند و سپس رشته ها را با دست از هم جدا و در آفتاب پهن می کنند

تا خشک شود و سپس بعد از آن بار دیگر همین عمل را با آب آهکی که مجددا فراهم شده انجام می دهند و پس از

یک شبانه روز الیاف را از هم جدا و در آفتاب پهن می کنند

این عمل سه تا پنج روز تکرار می شود ، وقتی سفیدی آن از بین رفت با قیچی آن را به قطعات کوچکی تقسیم

می کنند و از آن پس به مدت هفت روز در آب شیرین می گذارند و هر روز آب آن را عوض می کنند

آن گاه که اثر آب آهنک از آن زدوده شد ، در هاونی می اندازند و نرم نرمک می سایند

وقتی خوب نرم شد ، در ظرفی تمیز ، آب ریخته و گرد سائیده را که به دست آورده اند در آن حل می کنند تا به صورت حریره در آید

آن گاه پس از به هم زدن گرد کنف های آماده شده که کاملا مخلوط گردیده به سرعت بر می دارند و در قالبهایی به اندازه دلخواه می ریزند و صاف می نمایند ( با یک حجم

و ضخامت معین ) و آن گاه که آب گرفته شد بر روی

لوحی پهن کرده و دوباره صاف و هموار می کنند و می گذارند تا خشک شود و شکل ورق پیدا کند

پس از آن آرد نرم و خالص به دست می آورند که آن را در آب سرد ریخته و می جوشانند و سپس محلول آرد

را صاف کرده و به صورت آهار تهیه می کنند و بر روی ورق می مالند ، آن گاه هر دو روی ورق را به همین ترتیب آهار زده و مهره می کنند تا سطحی صیقلی و نیکو در آید

دانستنی های ساخت کاغذ دست ساز

گفتیم که در قدیم از پارچه های کهنه و ملافه برای ساخت کاغذ استفاده می کردند

ولی این جوابگوی نیاز انسان امروزی نبود ، پس بر آن شدند تا روشی نو و تازه بیابند

از این رو ازتنه درختان بزرگ و تنومندی استفاده کردند که این قابلیت را داشتند

بدین صورت که چوب درختان تنومند و بزرگ را خرد می کنند و مواد افزودنی متعددی از جمله لیکور

( لیگنین حل شده ) را به آن اضافه می کنند تا بتواند مواد سلولزی آن را از هم جدا کند

صمغی که سلولز را به هم می چسباند ، صمغ بسیار سختی است ، از این رو به خاطر باز کردن بافت صمغی

سلولزی ،  نیازمند ( پادتن یا آنتی کر) هستیم تا بتوانیم آن را از هم جدا کنیم

از این رو چوب های خرد شده را در دیگ های بزرگ ریخته و مواد چوبی ( پولک ها ) را بار دمای بسیار بالا

حدود 800 درجه سانتیگراد از آنتی کر استفاده کرده ، صمغ گیاهی را از آ« جدا می سازند تا سلولز حاصل آزاد

شود ، ( به خاطر اسیدی بودن فضای آنتی کر ، بوی تعفن بسیار بدی از آن حاصل می شود )

سلولز گیاهی به خصوص در گیاهان تنومند چند ده ساله نباید شکسته شود ؛ اگر سلولز شکسته شود ، کاغذ شکننده شده و مرغوبیت بالایی نخواهد  داشت و برای

مدتی طولانی قابل نگهداری نیست

اندازه سلولزها باید معین و نه زیاد بلند و نه زیاد کوتاه باشد

برای جدا کردن سلولز حتما باید از آنتی کر استفاده شود

آنتی کر ماده ای اسیدی است و هرگز از کاغذ خارج نمی شود و قاعدتا کاغذ محیط اسیدی پیدا می کند و چون

مرکب هم محیطی اسیدی دارد ( به خاطر وجود زاج ) ، هر دو فضای اسیدی مشترکی را ایجاد می کنند

از این رو باید تلاش کرد برای استحکام و ماندگاری بیشتر کتب و نوشته ها، موارد مربوط به ترکیب مرکب و ایجاد

فضای قلیایی در تهیه کاغذ مد نظر قرار گیرد

بهترین کاغذها ، کاغذهایی هستند که از گیاهان تک پایه چند ساله مثل کاکوتی ، پونه ، اسپرس و امثال آن تهیه می شوند

از آن جا که گیاهان تک پایه ، سریع به رشد خود ادامه می دهند و برای رشد در حرکت هستند ، سلولزهای خوبی

دارند که زیاد سخت و سفت نیستند و زودتر و راحت تر از هم جدا می شوند

مراحل ساخت کاغذهای دست ساز

به طور کلی ساخت کاغذدست ساز شامل دو مرحله اصلی است

یک / ساخت خمیر کاغذ از الیاف گیاهی

دو / قالب زدن خمیر و تولید کاغذ

برای تهیه خمیر کاغذ از گیاهان تک پایه و جوان می توانید ساقه گیاه را پس از چیدن ( کاه ، جو ، گندم ، برنج )

در آب بخیسانید و به مدت دو هفته در آب نگه دارید تا کاملا له شده و آماده گردد

سپس آن ها را کاملا له کنید تا سلولز آن باز شود و به خمیر تبدیل گردد

پس از به هم زدن می توانید افزودنی هایی همچون سفیده تخم مرغ ، صمغ عربی حل شده در آب ، مواد رنگی

طبیعی گیاهی ، زاج سفید محلول در آب را به آن بیفزایید و آن قدر به هم بزنید تا تبدیل به مایعی سفید رنگ گردد

که اصطلاحا آن را ( دوغ ) گویند

اکنون دوغ به دست آمده را در ظرف مورد نظر ( چوبی ، سفالی ، شیشه ای ) بریزید و صبر کنید تا ته نشین شود

که مثل شیر یا فرنی سنگین است ، بخش سنگین آن پایین و قسمت رقیق آن در بالا قرار می گیرد

در این مرحله می توانید قالب توردار آماده شده برای تهیه کاغذ را در ظرف فرو برده و قسمت رقیق رویه را درون قالب پر کنید و نگه دارید تا آب اضافی آن خارج گردد ، حال

کاغذ ماده شده در قالب را که مرطوب است روی نمدی گذاشته و این کار را تکرار کنید

در این حال ، ده یا بیست برگ را در بین نمدها بگذارید و سپس آن را زیر پرس نیمه گرم قرار دهید تا تحت فشار خشک گردد و آماده ی استفاده شود

چند نکته ضروری

یک /

در هنگام ریختن افزودنی ها به دوغ تهیه شده ، می توانید برای چسبندگی بیشتر محلول آماده شده ، چسب سیلیکاتی

را اضافه کنید و همچنین می توانید برای پر کردن خلل و فرج داخل محلول ، پودر بچه به کار ببرید که بسیار خوب

است و در ضمن برای تهیه قالب ( مش ) بسیار دقت کنید ؛ زیرا صفحه توری و ریز و درشت بودن آن ، به اندازه

دوغ و محلول تهیه شده مهم و تاثیر گذار است

دو /

استفاده از مواد سریشمی یا صمغی در ترکیب کاغذ ، موجب می شود تا کاغذ برای استفاده بهتر در نوشتن یا چاپ

آماده شود

از اواخر قرن هجدهم میلادی به جای مواد چسبناک نشاسته ای یا ژلاتینی که در قدیم برای این کار استفاده می شد ،

مواد صمغ دار و سریشم به کار گرفته شد که هنوز هم همچنان متداول است

چگونگی از بین بردن رنگ کدر کاغذ

برای از بین بردن حالت کدر کاغذ ، سفید کردن و تثبیت ترکیبات آن ، بعضی عناصر معدنی نیز به ترکیبات آن و

خمیر کاغذ اضافه می شود

این مواد عموما مواد ریز سفیدی مانند خزف چینی ، پودر تالک ، کربنات کلسیم و سولفات باریم هستند

که موجب تثبیت ترکیبات کاغذ و سفیدی آن می شوند

البته مقدار هر کدام بر اساس تجربه ، مشخص و معین می شود

اندازه های کاغذ در قدیم

اندازه یا ( قطع ) کاغذ در قدیم به نسبت مقصودی که قدما داشته اند ، متفاوت بوده است

قدما برای نشان دادن اندازه کاغذ و نسخه مصطلحاتی داشته اند

البته کاغذهای ساخت هر سرزمین و یا هر کارگاه کاغذسازی ، اندازه های متنوع داشته است

قلقشندی در صبح الاعشی  ، انواع مختلف ورق های مصری و شامی را طبقه بندی کرده است

این اندازه ها در قرن 9 هجری در مصر و شامات مرسوم بوده است

کراباچک اندازه این ورقها را بر اساس میلی متر بازخوانی کرده است که شرح مهم ترین آنها به صورت زیر است

بغدادی کامل = 733 در 1099 میلیمتر

بغدادی ناقص = 699 در 977 میلیمتر

دو ثلثی از کاغذ مصری = 325 در 488 میلیمتر

نصف ( نصف طومار منصوری ) = 244 در 366 میلیمتر

ثلث ( ثلث طومار منصوری ) = 162 در 244 میلیمتر

منصوری = 142 در 213 میلیمتر

صغیر ( در فارسی کوچک ) یا عادی = 122 در 183 میلیمتر

کوچک یا ورق الطیر = 61 در 91 میلیمتر

قلقشندی از اندازه های دیگری نیز نام برده است که در بلاد شامات رایج بوده است :

قطع شامی کامل / قطع نصفی حموی / قطع شامی عادی

البته این اندازه ها کم استعمال بوده است

اندازه های استاندارد امروزی کاغذ

برای ابعاد کاغذ ، تا کنون در زمان های مختلف و در کشورهای گوناگون ، استانداردهای متنوعی ارائه شده

با این حال امروزه ، سازمان استاندارد بین المللی

Intenational  Organization  Standardization       ISO

و استاندارد آمریکای شمالی دو سامانه استاندارد مدونی می باشند که استفاده از این دو نوع تقسیم بندی متداول می باشد

استاندارد بین المللی : ایزو 216

استاندارد بین المللی ابعاد کاغذ یا ایزو 216 بر پایه استاندارد

DIN

کشور آلمان قرار گرفته است ، دلیل استفاده از استاندارد کشور آلمان ، سابقه و پیشرو بودن این کشور در صنایع

چاپ و کاغذ است و ویژگی منحصر به فرد این سیستم ، مقیاس پذیر بودن آن هست

بر این اساس ، در همه ابعاد کاغذهای استاندارد ایزو ، نسبت طول به عرض تقریبا برابر با 1: 4142/1

( جذر عدد 2 ) است

در این استاندارد ، سه خانواده کاغذ با ابعاد مشخص وجود دارند

گروه اول / گروه دوم / گروه سوم

A/ B/ C

توجه داشته باشید که بر اساس استاندارد ایزو ، نحوه بیان ابعاد یک ورق کاغذ باید به صورت عرض در طول

( با توجه به حالت لاتین ) باشد ؛ برای مثال هنگام نام بردن سایز

آن را به صورت 297 در 210 میلیمتر بیان می کنند A4

دقت کنید که واحد اندازه گیری استاندارد ، ملیمتر است و در ضمن با توجه به استفاده از نسبت 4142/1

برخی از ابعاد ، عدد اعشاری گرد شده است

گروه اول       A 0/ A

در این گروه نسبت طول به عرض کاغذ ، عدد مطلق 4142/1 است

اندازه مساحت کاغذ در این گروه 841 در 1189 میلیمتر و مساحت آن تقریبا یک متر مربع است

999949 میلیمتر مربع که به یک متر مربع گرد شده است  ( آ صفر )

در این گروه کاغذهای کوچک تر با نصف کردن طول کاغذ ( آ صفر ) به دو قسمت مساوی به دست می آیند

برای مثال

با نصف کردن یک کاغذ ( آ صفر ) به دست می آید A1

بنابر این قطع کاغذ ( آ یک ) با 594 در 841 میلیمتر ابعاد اندازه دارد

عرض کاغذ بزرگتر ، بعد از نصف شدن طول کاغذ کوچکتر خواهد بود

گروه دوم و سوم   B / C

اندازه های گروه اول محدوده قابل قبولی از اندازه ها را در اختیار ما قرار می دهند ، با این حال نمی توان

گفت که کافی هم هستند

به همین دلیل اندازه های در دو گروه دوم و سوم علاوه بر اندازه های گروه اول ایجاد شده اند تا اندازه های غیر متعارف و خاص هم پوشش داده شوند

البته اندازه های گروه دوم و سوم از لحاظ هندسی ، مشابه اندازه های گروه اول است

بر این اساس اندازهای گروه دوم به نحوی ایجاد شده اند که هر اندازه از این گروه میانگین هندسی دو اندازه از گروه  اول باشد

استاندارد آمریکای شمالی

کشورهای آمریکا ، کانادا و مکزیک از یک سامانه متفاوت اندازه های کاغذ استفاده می کنند که مهمترین آنها شامل

اندازه های ( نامه ) ( قانونی ) و ( دفتر کل ) است

اما این اندازه ها در کشورهای مختلف ناهمخوان بود تا سال 1996 که موسسه استانداردهای ملی آمریکا

American National Standards Institute      ANSI

اندازه های استاندارد جدیدی را پذیرفت

این گروه های منظم از اندازه های کاغذ تا حدودی شبیه استانداردهای ایزو هستند

وزن کاغذ

امروزه کاغذ در کارخانه های بزرگ به صورت رول و با عرض زیاد تولید می گردد و در آخرین مرحله به اندازههای استاندارد برش می خورد و بسته بندی می شود

کاغذهای تولیذ شده با تعداد مشخص در یک بسته را ( بند ) می نامیم

یک بند کاغذ اغلب شامل پانصد ورق بزرگ است

کاغذهای مختلف از نظر وزن ( چگالی ) باهم متفاوتند و در اغلب نقاط جهان مبنای محاسبه وزن کاغذ ،

گرم بر یک متر مربع است و به ( گراماژ) کاغذ معروف است

گراماژ با علامت اختصاری

GSM/     g/m 2

نشان داده می شود و به عنوان نمونه کاغذ 80 گرمی کاغذی است که یک متر مربع آن 80 گرم وزن دارد

معمولا به کاغذ با گراماژ بیش از 150 گرم ( شومیز ) اطلاق می شود

طول ضربدر عرض  ضربدر گراماژ / تقسیم بر ده هزار سانتیمتر مربع = وزن یک برگ کاغذ